W tym roku przypada bardzo ważna dla Zamościa i zamościan rocznica, 100 lecie powstania najstarszej w Zamościu szkoły średniej, Liceum im. Jana Zamoyskiego.

Zamość, miasto o wielowiekowych tradycjach oświatowych, u schyłku XVI wieku miejsce narodzin trzeciej, co wielkości i znaczenia w Rzeczypospolitej uczelni wyższej – Akademii Zamojskiej, istniejącej od 1594 do 1784 roku w XIX i XX wieku mimo bolesnej i tragicznej historii, starało się nawiązać do chlubnych tradycji oświatowo-wychowawczych. W 1809 roku po likwidacji austriackiego Liceum Królewskiego i szkoły wojewódzkiej, będących częściowo następcami zlikwidowanej przez zaborcę austriackiego Akademii Zamojskiej, praktycznie przez pół wieku pozbawione było szkoły średniej. Namiastka szkolnictwa średniego stały się od 1867 roku obce, rosyjskie męskie i żeńskie, progimnazja zamojskie, które istniały do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku.

W trudnych warunkach wojennych w maju 1916 roku magistrat zamojski zwrócił się do władz okupacyjnych austriackich z prośbą o reaktywowanie gimnazjum i utworzenie seminarium nauczycielskiego. Magistrat realizował tym samym inicjatywę zapoczątkowaną przez społeczeństwo Zamościa. Władze austriackie CK Jeneralnego Gubernatorstwa Wojskowego w Lublinie wyraziły zgodę na otwarcie z początkiem roku szkolnego 1916/1917 dwóch klas gimnazjum realnego i pierwszego męskiego kursu seminarium nauczycielskiego. Uroczyste otwarcie szkoły nastąpiło 7 XI 1916 roku w budynku dawnej Akademii Zamojskiej przy ulicy Akademickiej. Gimnazjum Męskie otwarte jako „CK Gimnazjum Realne Męskie” od 1918 roku przyjęło nazwę „Królewsko-Polskie Gimnazjum Męskie”, a później „Państwowe Gimnazjum Męskie 8 klasowe”. Początkowo przyjmowano do niego uczniów po ukończeniu czwartej klasy szko0ły powszechnej, (od 1932 roku Gimnazjum jako 6 klasowe przyjmowało uczniów po ukończeniu szóstej klasy szkół powszechnych).

Pierwsze grono pedagogiczne Gimnazjum Realnego i Seminarium Nauczycielskiego w Zamościu w 1917 roku liczyło 14 nauczycieli, byli to: Kazimierz Lewicki, ks. dr Józef Depowski, Kazimierz Glinek, Wacław Gąsowski, ks. dr Stefan Jerin, Edward Kopciński, Feliks Kozubowski, Stefan Miler, Tadeusz Niepokojczycki, Adam Nowiński, Ludwik Kobierzycki, Michał Pieszko, Stefan Switalski, Maciej Rataj i lekarz szkolny dr Kazimierz Porębski. Była to kadra doświadczona większość posiadała wykształcenie wyższe. Jak na zamojskie warunki nauczyciele byli znakomicie przygotowani do pracy nauczycielskiej. Łącznie do dwóch gimnazjów (męskiego i żeńskiego), seminarium nauczycielskiego i szkoły ćwiczeń przyjęto 275 uczniów i uczennic.

Gimnazjum męskie - grono pedagogiczne, zamość, 1918 r.; fot. Archiwum Państwowe w Zamościu

Reaktywowane szkoły średnie w Zamościu zlokalizowano w budynku dawnej akademii Zamojskiej. szkoły, jednak zajmowały jedynie kilka sal lekcyjnych od strony południowej budynku. W pozostałych jego częściach mieściły się urzędy m.in. sąd, powiatowa kasa likwidacyjna, komenda placu, straż obywatelska i okręgowy inspektorat szkolny. Plan inwestycji szkolnych oraz remontu pomieszczeń został wstrzymany. Wobec działań wojennych w 1920 roku budynek d. Akademii zajęło ponownie wojsko. Wojna z najazdem bolszewickim przerwała normalna pracę szkoły. Odrodzone państwo polskie mobilizowało wszystkich do obrony kraju. Odezwa Naczelnego Wodza spowodowała wielki napływ ochotników do wojska, także uczniów starszych klas szkół średnich. Z istniejących wówczas 6 klas Gimnazjum Męskiego w Zamościu wstąpiło do wojska łącznie 55 uczniów i trzech profesorów: Juliusz Madler, Stefan Miler i Edmund Szrot.

Uczniowie gimnazjum z profesorem Stefanem Milerem, Zamość, jesień 1918 r.; fot. Archiwum Państwowe w Zamościu

Po zakończeniu działań wojennych dzięki zabiegom dyrektora gimnazjum Kazimierza Lewickiego i dyrektora żeńskiego seminarium nauczycielskiego Leona Sontaga, pomocą materialną dla szkoły przyszły władze miejskie, Powiatowy Sejmik Zamojski i społeczeństwo Zamościa. W 1921 roku ostatecznie rozwiązano sprawę podziału budynku d. Akademii, między dwa gimnazja i żeńskie seminarium nauczycielskie. Istniejące wcześniej męskie seminarium nauczycielskie przeniesiono do Szczebrzeszyna decyzją Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Sale lekcyjne w d. Akademii podzielono proporcjonalnie do potrzeb pozostałych szkół średnich oraz usunięto z budynku instytucje nie związane z oświatą. W 1931 roku kuratorium lubelskie nadało pięciu pedagogom Liceum i Gimnazjum męskiego tytuły profesora szkoły średniej. Byli wśród nich m.in. Michał Pieszko i Stefan Miler. W latach 30. XX w. Szkoła posiadała największy księgozbiór szkolny na Lubelszczyźnie liczący ok. 22 tys. woluminów. Wyróżniała się także posiadaniem zbiorów muzealnych i znakomitej kolekcji geologicznej w zasadniczej części pochodzącej jeszcze z XIX wiecznych zborów Stanisława Staszica. Niewątpliwie wyjątkowym miejscem był szkolny ogród przyrodniczy założony przez prof. Stefana Milera, przekształcony później w ogród zoologiczny. Pod względem kształcenia i aktywności młodzieży oraz prac naukowych kadry pedagogicznej, szkoła należała do czołowych gimnazjów w województwie lubelskim. W skali ogólnokrajowej wyróżniały się: szkolne koło bibliofilów powstałe w latach 1926-1927, szkolne czasopisma redagowane przez uczniów szkoły i nauczycieli (m.in. „Nasza Myśl” (od 1928 r.), „Nasze Jest Jutro” (1938-1939), „Odzew” (1934-1936)). W Liceum i Gimnazjum działała także spółdzielnia szkolna (od 1916 roku), orkiestra symfoniczna i teatr. Ważną rolę odgrywało także harcerstwo, zainicjowane przez prof. Michała Pieszkę w początkach istnienia szkoły. Od 1937 roku szkoła przyjęła formalnie nazwę: „I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego”. Funkcje dyrektorów szkoły pełnili kolejno: Kazimierz Lewicki (w l. 1916-1932), Edward Szrot (w 1932 r.), Adam Szczerbowski (w l. 1932-1939). Do 1939 roku opuściło szkołę łącznie 582 absolwentów.

Uczniowie w parku, Zamość, 8 V 1937 r.; fot. Archiwum Państwowe w Zamościu

W czasie II wojny światowej szkoła została zamknięta przez okupanta niemieckiego (29 XI 1939 r.).Zarówno uczniowie i absolwenci jak i nauczyciele w tym najtrudniejszym czasie dla ojczyzny i narodu dali wyraz swojej patriotycznej postawie. Nauczyciele zorganizowali tajne nauczanie z pełnym programem szkoły średniej. Był to jeden konspiracyjnych najważniejszych nurtów działań konspiracyjnych w Zamościu przez cały okres okupacji. W mieście w tajnym nauczaniu brało 21 nauczycieli, a w tajnych kompletach już od końca 1939 roku uczestniczyło ok. 300 uczniów szkoły średniej.

Od 1940 roku w Zamościu działała też nadrzędna Komisja Egzaminacyjna, w której pracach uczestniczyli m.in. Michał Bojarczuk, Antoni Łukaszewski z Tyszowiec i Józef Duda - docent Uniwersytetu Poznańskiego. Za swój patriotyzm życie oddalo 34 nauczycieli z Zamościa i powiatu zamojskiego, wśród nich m.in.: Piotr Bohuszewicz, dr Karol Cieśliński, Bronisław Englert, Zygmunt Syrek. 15 VI 1946 roku w kościele rektoralnym pw. św. Katarzyny w Zamościu odsłonięto pomnik autorstwa Adama Klimka, upamiętniający profesorów i uczniów zamojskich szkół średnich, ufundowany przez wychowanków gimnazjum męskiego i żeńskiego.

W roku szkolnym 1944-1945 w 13 oddziałach naukę rozpoczęło 562 uczniów. Od 1949 roku szkoła przyjęła nazwę „I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego” i funkcjonowało jako szkoła 4 klasowa. W latach 1951-1956 nazwa szkoły funkcjonowała bez patrona. Za dyrekcji Kazimierza Mazurka (w l. 1953-1957) próbowano, ale bezskutecznie, narzucić szkole odgórnie imię „Janka Krasickiego”. Kształciło się w niej wówczas 584 uczniów. Dyrektorem od 1944 do 1953 roku był Michał Bojarczuk, ponownie pełniący tą funkcję od 1957 do 1971 roku. Od 1965 roku szkoła przybrała charakter koedukacyjny (Gimnazjum żeńskie było podstawą utworzenia w 1949 roku II Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej w Zamościu, funkcjonującego od 1965 roku w nowym budynku szkolnym przy ul. Partyzantów, wzniesionym w latach 1963-1965 wg projektu Tadeusza Węglarskiego). Kolejni dyrektorzy szkoły to: Bolesław Hass (w l. 1971-1992), Zygfryd Bielecki (w l. 1992-1997), Halina Chwiejczak (w l. 1997-2002) i Zygmunt Kamiński (od 2002 roku).

I Liceum Ogólnokształcące w Zamościu - zespół teatralny, m.in. z Markiem Grechutą; fot. Archiwum Państwowe w Zamościu

Do zasłużonych pedagogów I Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego należeli m.in. historycy: Michał Pieszko, Franciszek Buszek, Jan Kuna, Danuta Witkowska fizycy: Władysław Borkowski, Henryk Rodzik, anglista: Jeremi Dragan, wuefiści: Eugeniusz Hajnowski, Jerzy Suchodół, rusycystka: Leokadia Jackiewiczowa, chemik: Teofil Lawgmin, matematyczka: Franciszka Żaliński-Górska.

Oprac. na podst. B. Szyszka, Szkolnictwo Zamościa w dwudziestoleciu międzywojennym, Warszawa 1987; B. Szyszka, Bądź ukochanej Ojczyzny podporą. Akademia Zamojska – Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego w Zamościu, Zamość 1998; A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Zamość 2012;