Jacek Herc próbuje znaleźć odpowiedź na to pytanie.

Kwestia od dawna sporna, jednak, jak każdy zabytek, zamojska Starówka potrzebuje odpowiedniej opieki konserwatorskiej. W Zamościu na pewno potrzebne było uczytelnienie zarysu twierdzy. W jakiej formie? Cieszę się, że dane mi było od początku towarzyszyć pracom ziemnym wyłaniającym relikty murów twierdzy. Cieszył każdy wydobyty spod ziemi kawałek muru, mimo tego, że operator koparki czasem zabierał razem z ziemią kawał muru. Nawet jeśli w świat poszło, że to ,,zamojska szkoła archeologii koparkowej``. Trzeba przyznać - starano się w newralgicznych miejscach stosować mniejsze koparki, a nawet wykorzystywać prace ręczne.

W architekturze podoba mi się wykorzystanie szkła i aluminium zamkniętego w formie sprzed wieków. Pokazując jej rozmiar jednocześnie nie oszukuje oglądającego sztuczną patyną. Niestety zamojska twierdza straciła dla mnie dużo ze swojej autentyczności. Oczywiście to rzecz subiektywnego odbioru. Spotkałem się ze sformułowaniem, że fundusze unijne spowodowały więcej szkód w polskich zabytkach niż socjalizm. Metody przetargowe wyłaniania firm wykonawczych i krótkie terminy wykonawcze zagrożone utratą środków są w konserwacji zabytków niewskazane. Gdyby to ode mnie zależało położyłbym nacisk na lepsze rozpoznanie archeologiczne terenu, lepszą ochronę i uwypuklenie autentycznej historycznej tkanki twierdzy.

Skandaliczny jest dla mnie brak nadzoru i koordynacji prac tak projektowych jak i wykonawczych. "Pląsające" na murach uskoki linii otworów strzelniczych i oddymiających galerie strzelnicze i różne poziomy wałków kordonowych wzbudzają brak zaufania, albo dla konserwatorów, albo historycznych budowniczych twierdzy.

foto: Piotr Rogalski  (kliknij na zdjęcie aby powiększyć)

Cieszą mnie ,,wyczyszczone`` przedpola twierdzy i widoki z murów. Szczególne wrażenie robi teraz widok z ulicy Moranda ponad furtą wodną.

Koncepcja odbudowy i błędy

Prace rewitalizacyjne zawsze budziły spory. Osobiście mam szacunek dla Violett le Duc`a, XIX-wiecznego, francuskiego architekta. Odtworzył Carcassonne wg swojej wizji. Usuwał zbędne - jego zdaniem - budynki, inne odtwarzał opierając się na domysłach. Zdania na temat takiego podejścia do rekonstrukcji są podzielone. Ostatecznie fortyfikacje zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Odbudowa le Duc`a została zaakceptowana. Tylko, że zrobił to fachowiec.

Tymczasem w Zamościu przeprowadzone zostały tylko szczątkowe badania archeologiczne obrysu murów i przedpola twierdzy. Po pierwsze, pod zwałami przemieszanej ziemi zniknął lub został zniszczony materiał archeologiczny i geologiczny dla dalszych badań. Po drugie, spowodowało to późniejsze zmiany w projektach, wstrzymanie prac na okres przeprowadzenia badań archeologicznych i wymierne finansowe straty.

Moim zdaniem należało przeprowadzić badania geologiczne na przedpolach twierdzy. Stwierdzić ponad wszelką wątpliwość, czy wszystkie raweliny i słoniczoła istniały i w jakim zarysie. Rysunki J. P. Lelewela nie mogły być decydującą wytyczną dla projektantów, ponieważ wiadomo z przekazów, że Rosjanie nie dokończyli budowy umocnień. Plan twierdzy z 1856 r. nie został wykonany w całości. Zachodzi podejrzenie, że niektóre rysunki Lelewela były bardziej koncepcją niż odzwierciedleniem rzeczywistości. Dopiero po wykonaniu badań można było podejmować decyzje o formie rekonstrukcji twierdzy. Badanie georadarem nie jest dokładne. W przypadku podejrzenia występowania rumoszu po wysadzeniu murów w XIX wieku, można je było pominąć. Badania geologiczne przeprowadzone kiedyś obok Pałacu pozwoliły na przykład określić, że przed budynkiem dawnego pałacu płynęła woda.

Bastion VI

Błędem jest moim zdaniem odsłonięcie i pozostawienie bez zabezpieczenia jedynego odkrytego (drugi wykopano i zasypano w parku) kojca narożnego. Prawdopodobnie uznany, jako słoniczoło z XVII w. Czy były pobrane próbki cegły i zaprawy do zbadania wieku tego obiektu widniejącego na planie ,,szwedzkim`` z 1704 r.? Jak się wydaje nie było nawet czasu, żeby opróżnić z ziemi znajdującą się w nim galerię i sprawdzić jakie było jego połączenie z bastionem i rola w systemie obronnym miasta. A z oryginalnego fugowanego tynku zostały tylko nieliczne fragmenty dalej narażone na warunki atmosferyczne.

Rawelin przed Bramą Lubelską Nową

Błędem było wyburzenie istniejącego amfiteatru wkomponowanego w teren i odpowiednio zorientowanego, z ciekawą dwusłupową konstrukcją zadaszenia sceny. Teraz mamy ,,amfiteatr`` wkomponowanym w przeskalowany rawelin i zorientowany w taki sposób, że widzom słońce świeci po oczach. A obok ciekawa forma: placyki - zygzaki, których uzasadnienia w tym miejscu dopatrzeć się nie mogę. Natomiast ciekawe ostrołukowe przejście w murze obok nadszańca odbieram, jako właściwą formę ingerencji w substancję zabytkową, tak żeby nie mylić odbiorcy rzekomą autentycznością.

,,Mureczek``

W założeniu była ciekawa prezentacja narożnika bastionu V obok kościoła św. Katarzyny. Niestety narożnik ,,uciekł`` trochę dalej pod jezdnię albo nawet pod chodnik koło parku. Moim zdaniem na skutek błędu wynikającego z braku badań archeologicznych przed przystąpieniem do fazy projektowej.

Brama Lubelska Stara

Najpierw dawno temu konserwatorzy odtworzyli fronton bramy od strony parku przesuwając go jakieś 1,5 m wobec zamurowanego ,,po wsze czasy`` - według słów Kanclerza - otworu bramnego. Potem ktoś otworzył bramę nie korygując błędu poprzedników. Na początku myślałem, że te zręby muru za szkłem to celowe pozostawienie reliktu. Niestety prawda okazała się bolesna.

Bastion III

To dla mnie najciekawszy obiekt do badań archeologicznych ze względu na zmiany, jakie w jego obrębie zachodziły. Chociażby potwierdzenie lub wykluczenie jego tzw. ,,dwoistości`` ze sztychu Brauna. Niestety nie został przebadany dokładnie i biorąc pod uwagę obecny stan zainwestowania prawdopodobnie już nie będzie. Bardzo ciekawa forma blend w miejscach kazamat. Ciekawe, czym się kierowano karykaturalnie spłaszczając te formy?

Bastion I

Projekt rewitalizacji zakładał spięcie części bastionu po obu stronach toru kolejowego kładkami. Projektant założył hipotetyczny obrys bastionu tak, że oba mostki miały jednakową długość. Odkopano narożnik bastionu i okazało się, że mury pierwotnie przebiegały pod nieco innym kątem i jeden mostek musi być dłuższy. Odkopany narożnik lewego barku zasypano, a kładka została osadzona tam gdzie pasowało.

Na prawym barku bastionu odkopano w trakcie prac zamurowane wejście do galerii strzelniczej. Niestety projekt zakładał w tym miejscu pylon kładki. Nawet nikt nie wykuł otworu, żeby zajrzeć do tego tunelu. Obecnie są nad nim schody, a wylot zamknął pylon kładki. Pomysł z kładkami podobał mi się, od kiedy zobaczyłem pierwsze wizualizacje. Niestety potem płaskie kładki napięły się jak łuk i trochę za bardzo - moim zdaniem - zaczęły wystawać ponad poziom bastionu. Konstruktor poszedł na łatwiznę albo to wynik wymagań kolei?

Wznosząc mur kurtyny od strony ul. Okopowej nie pokuszono się nawet o zrobienie blend w miejscach gdzie istniały szczątkowe relikty (widoczne odkopane łuki cel galerii) rozjechane przez sprzęt budowlany. Mur przecięto dziwacznymi tworem z żelbetu powtórzonym po drugiej stronie ulicy od Bramy Lwowskiej Nowej. Tutaj mogę zrozumieć intencje projektanta natomiast obie strony maja się do siebie nijak świadcząc, że projektant lub wykonawca z geometrią wykreślną był na bakier.

Rynek Wodny

Zastosowanie typowych, powielanych w wielu miastach i miasteczkach podświetlanych tryskaczy na Rynku Wodnym uważam za żenujące. Trochę to tak jakby w teatrze urządzić koncert disco polo. To miejsce zasługuje na projekt wyłoniony z ogólnopolskiego albo międzynarodowego konkursu. Wiele miast inwestuje w projekty znanych architektów mając na uwadze późniejsze korzyści w postaci wzmożonego ruchu turystów. No, ale ten wodotrysk to mało szkodliwy i łatwy do naprawienia w późniejszym czasie detal.

Akademia i Pałac

Martwi mnie to, co zobaczyłem na wizualizacjach. Projekty barokowej akademii zamojskiej i dawnego pałacu. I znowu powraca hasło ,,Perła renesansu``. Brak badań archeologicznych a projekty gotowe. Dwie tak duże barokowe dominanty w centrum renesansowego miasta? Szczególnie pałac wymaga dokładnych badań archeologicznych. Istnieją poważne przesłanki, sygnalizowane już przez profesorów Zina i Pawlickiego, że jest przynajmniej w części starszy od miasta i to on był miejscem narodzin hetmana Jana Zamoyskiego. Nie twierdzę, że powinno się ten budynek doprowadzić do stanu z XVI wieku, ale bez badań i ich analizy projektować się nie powinno.

Inne obiekty

Prestiżową sprawą dla miasta powinno być - moim zdaniem - przywrócenie budynku Kościoła franciszkańskiego (przynajmniej z zewnątrz) do stanu pierwotnego. Jeżeli nie, to usunięcie insygniów sprawcy jego ,,oskalpowania`` z Bramy Lwowskiej Nowej czyli cara Aleksandra. Współistnienie ich obok siebie jest niesmaczne.

Kolejnym nieporozumieniem jest próba odtworzenia barokowej fontanny na Rynku Wielkim. Tutaj proponuję przykład studni na rynku w Kazimierzu. Jan Koszyc-Witkiewicz nawet się nie silił, żeby cokolwiek udawać i zaprojektował prostą drewnianą jej formę.

Budynek katedry miał natomiast dużo szczęścia. Bardzo ryzykowne było wyburzenie wszystkich przypór nawy głównej na raz. To konstrukcja rodem z gotyku więc przypory stanowiły element konstrukcyjny. Jakoś przetrwała. Dobudowany portal jest dla mnie jakby z innej bajki. Proporcje w stosunku do bryły Katedry jakby nie takie? Gdyby ode mnie zależało sprawdziłbym archeologicznie teren przed Katedrą czy nie ma tam większych fundamentów starszej formy. Ten portyk jest dla mnie jakby z innej bajki.

Bardzo ,,nieludzki`` i niezrozumiały błąd dotyczący spraw prozaicznych całego terenu rewitalizowanego a w szczególności okolic parkingów dla turystów a mianowicie brak ubikacji. Jeżeli z trasy przyjeżdża autokar pełen turystów to nietrudno pomyśleć, czego będą szukali najpierw. Parking przy PZU jest tego przykładem. Można było przecież w skarpę rawelinu dyskretnie wkomponować miejski szalet.

Niezrozumiały sposób oświetlenia przedpola twierdzy. Światła oślepiające spacerowiczów i zbyt duży kontrast światło - ciemność.

Podsumowując. Pojawiły się potężne środki finansowe i dobrze, że władze miasta potrafiły je pozyskać. To, co działo się dalej na pochwały raczej nie zasługuje. Myślę, że w przypadku braku badań archeologicznych należało pozostawić jakiś bufor czasowo - finansowy na ewentualne korekty prac projektowych i wykonawczych. I myślę, że w przypadku tego projektu byłoby to zrozumiane przez decydentów unijnych. Skandaliczny był moim zdaniem nadzór nad prowadzonymi pracami a właściwie jego brak. Dziwaczne wypowiedzi w prasie w stylu - "mam nadzieję, że już się nic nowego nie odkopie, co mogłoby spowolnić prace" - źle świadczą o podejściu do zabytku osób za niego odpowiedzialnych i braku troski o prawdę historyczną. Dla mnie twierdza pod wpływem prowadzonych prac straciła dużo ze swej autentyczności. Trochę za dużo.

..............................

Tekst ukazał się w październiku w ROZTOCZE.NET EXTRA