Trzy książki o Zamoyskim

Dr Jacek Feduszka opisuje efekty nowych badań historycznych nad życiem hetmana Jana Zamoyskiego.

Jan Sariusz Zamoyski (1542-1605), doczekał się już wielu biografii, opracowań i studiów szczegółowych, dotyczących jego życia i działalności na różnych polach . Dla historii Zamościa jest to postać bez sprzecznie najistotniejsza jak też cały ród Zamoyskich herbu Jelita. Jak wiadomo nauki, jakie wyniósł młody Zamoyski ze studiów przede wszystkim włoskich w Padwie, umożliwiły mu w niedalekiej przyszłości błyskotliwą karierę, początkowo dworską a później urzędniczą i sejmową. Wartości, z którymi zetknął się w czasie studiów: pojęcie i zasady racji stanu, stawianie na pierwszym miejscu polityki i celów politycznych, wyznaczać będą tory życia i działalności publicznej Jana Zamoyskiego. Studia padewskie "obok zdobywania wiedzy - jak stwierdzają badacze - pozwalały (...) na przyswajanie umiejętności niezbędnych "człowiekowi politycznemu", dawały narzędzia konieczne dla kariery jednostki, co łącznie składało się na kompleks reguł, które można było później zastosować w życiu publicznym kraju ojczystego". Również kontakt i obcowanie ze sztuką, architekturą, muzyką i ideami estetycznymi renesansu włoskiego, nie pozostawały bez wpływu na poglądy i wrażliwość Jana Zamoyskiego w wyżej wymienionych dziedzinach aktywności ludzkiej.

Jan Zamoyski opuścił Padwę w 1565 roku jako doktor obojga praw, zaopatrzony w list polecający Senatu Republiki Weneckiej, adresowany do króla Zygmunta Augusta. Po powrocie do kraju Zamoyski rozpoczął karierę dworską, zaopatrzony w rekomendacje wenecką i poparcie możnych i wpływowych Radziwiłłów, z którymi ściśle związany był ojciec Jana Zamoyskiego. W rok po powrocie Jan Zamoyski objął obowiązki sekretarza królewskiego, stał się jednym z 10 sekretarzy pracujących w kancelarii królewskiej. Okres pracy w kancelarii stanowił dla Jana Zamoyskiego doskonałą praktykę i przygotowanie do służby państwowej. Poznał on w tym czasie mechanizmy rządzenia krajem, przysłuchiwał się obradom Senatu Rzeczypospolitej, spełniał misje polityczne i państwowe. Najdokładniej poznał jednak archiwum koronne, wszedł, bowiem w 1569 roku w skład komisji królewskiej powołanej dla uporządkowania archiwum. W skład komisji obok Zamoyskiego weszli Stanisław Górski, historyk i Szymon Ługowski, pisarz główny skarbu koronnego. Lektura archiwaliów, a przede wszystkim zapoznanie się z dokumentami prawnymi Rzeczypospolitej, które nie były oficjalnie skodyfikowane, dała Zamoyskiemu, jako wykształconemu prawnikowi, wiedzę, co do funkcjonowania politycznych i ekonomicznych mechanizmów państwowych, tak niezbędnych dla realizacji jego ambicji, tak w dziedzinie polityki, którą stawiał na pierwszym miejscu, jak i gospodarki. Za wyróżniającą się pracę w ramach komisji królewskiej Jan Zamoyski otrzymał w 1570 roku nagrodę w postaci starostwa zamechskiego w tym też roku Stanisław Zamoyski, ojciec Jana, oddał we władanie synowi dziedziczne wsie rodowe: Skokówkę z zamkiem, Żdanów, Kalinowice i połowę Pniowa.

Początek kariery politycznej Jana Zamoyskiego wiąże się z okresem bezkrólewia po bezpotomnej śmierci króla Zygmunta Augusta, przedostatniego Jagiellona na tronie polskim. W tym czasie umiera również ojciec Jana, Stanisław Zamoyski (1572), pozostawiając w spadku synowi starostwo bełskie. Jana Zamoyskiego opuszcza również żona Anna z Ossolińskich, umierając zaledwie dwa lata po ślubie. Równolegle z tymi tragicznymi wydarzeniami rodzinnymi, Jan Zamoyski angażuje się aktywnie w przygotowania do wyboru nowego monarchy. Kontynuując tradycje, których zwolennikiem był również ojciec Jana, Stanisław, wywodzące się od Mikołaja Sienickiego, związane z ruchem egzekucyjnym szlachty a zmierzające również do przymusowego udziału całej szlachty w elekcji króla, wzmocnienia instytucji szlacheckich, aby nie dopuścić do wyboru Habsburga na tron polski, Jan Zamoyski wykorzystuje swoje zdolności polityczne i umiejętności oratorskie, przez co szybko staje się popularny wśród szlachty. Jan Zamoyski współredaguje artykuły określające zasadnicze filary ustroju państwa, uczestniczy również w poselstwie do Francji, mającym na celu powiadomienie elekta księcia Henryka de Valois, syna Katarzyny Medycejskiej, o wyborze na króla Polski.

Prawdziwe jednak sukcesy polityczne i majątkowe zaczyna odnosić Jana Zamoyski w okresie panowania drugiego króla elekcyjnego na tronie polskim, Stefana Batorego księcia siedmiogrodzkiego, wybranego w ramach elekcji viritim w 1573 roku. Zamoyski swoją pozycję zawdzięczał temu, że w okresie drugiego bezkrólewia, po ucieczce ks. Henryka de Valois do Francji, znalazł się blisko Stefana Batorego. Temu też monarsze zawdzięczał kolejno po sobie następujące nominacje na wysokie urzędy państwowe: podkanclerzego w 1576 r., kanclerza w 1578 r. i hetmana wielkiego koronnego w 1581 roku, jak pisano: "z człowieka oddanego naukom i dowódcy niewielu żołnierzy na wojnie w Inflantach i w Moskwie, został hetmanem wielkim koronnym, stał się żołnierzem i wodzem".

Panowanie kolejnego władcy elekcyjnego Zygmunta III Wazy, nie było już tak szczęśliwe dla kariery politycznej Jana Zamoyskiego, mimo, że pretendent do tronu szwedzkiego wybrany został królem Polski, przy dużym udziale Zamoyskiego na polu elekcyjnym, jak też i za jego kulisami. Zygmunt III nie zamierzał kontynuować polityki swego poprzednika na tronie polskim. Pogłębiające się sprzeczności miedzy władcą, który nie zamierzał okazywać wdzięczności wobec Zamoyskiego za sukces elekcyjny, ani dzielić się władzą z Zamoyskim, starającym się realizować politykę polską zgodnie z duchem batoriańskim a także utrzymać swoje wpływy na decyzje panującego tak w polityce wewnętrznej jak i zagranicznej. Postępowanie króla a także brak możliwości oddziaływania na panującego zmusiły Jana Zamoyskiego do rezygnacji z roli "podpory tronu" i przejścia na pozycje "wpływowego opozycjonisty". Jan Zamoyski porzucił dwór królewski i przeniósł się do nowej rezydencji z Zamościu, mieście w całości wybudowanym z inicjatywy Jana Zamoyskiego i za jego pieniądze. Skoncentrował się na sprawach dotyczących swojego majątku, rodziny i tworzącej się w nowym Zamościu Akademii Zamojskiej. W 1594 roku przyszedł na świat jedyny syn i spadkobierca Jana Zamoyskiego, Tomasz. W chwili narodzin Tomasza jego ojciec, mimo oddalenia od centrum życia politycznego kraju, miał mimo to rzeczywisty wpływ na politykę państwa i stworzył już podstawy dla potęgi ekonomicznej i politycznej rodu tworząc m.in. Ordynację Zamojską.

Do powyżej przytoczonych faktów z życia Jana Zamoyskiego, jak też w sposób szczegółowy do kluczowych momentów jego kariery politycznej i wojskowej (także w kontekście szerszych zagadnień prawno-ustrojowych Rzeczypospolitej), odnoszą się w większej części, omawiane poniżej nowe opracowania historyczne przedstawiające postać hetmana i kanclerza. W zasadniczej swojej części pokazują one działania Jana Zamoyskiego w odmiennym świetle.

Pierwsze z opracowań, to obszerna (ponad 500 - stronnicowa) monografia opublikowana w 2010 roku, autorstwa Przemysława Gawrona, dotycząca instytucji hetmana koronnego, urzędu o rozległych kompetencjach, obejmujących poza organizacją i dowodzeniem armią Rzeczypospolitej, także sprawy z dziedziny skarbowości, sądownictwa i polityki zagranicznej. Autor skoncentrował swoją uwagę przede wszystkim na okresie od 1581 do 1646 roku, czyli od pierwszej nie budzącej kontrowersji dożywotniej nominacji hetmańskiej dla Jana Zamoyskiego w 1581 roku, po śmierć Stanisława Koniecpolskiego w 1646 roku, który walnie przyczynił się do utrwalenia pozycji buławy hetmańskiej w ustroju Rzeczypospolitej . Praca podzielona jest na siedem rozdziałów. Obejmują one: genezę i rozwój urzędu hetmańskiego do 1581 roku (rozdz. I), dynamikę zmian w kompetencjach hetmana na przestrzeni omawianego okresu w układzie chronologiczno-problemowym (rozdz. II), problematykę władzy hetmana w okresie bezkrólewia, szczególnie po śmierci króla Stefana Batorego (rozdz. III), relacje między hetmanem a sejmikami koronnymi (rozdz. IV), relacje pomiędzy królem a sejmem w kontekście stosunku hetmana do rad senatu Rzeczypospolitej oraz udziału hetmana w obradach sejmu (rozdz. V). Kolejny rozdział poświęcony został stosunkom pomiędzy hetmanem a urzędnikami centralnymi i lokalnymi w Koronie, a także Trybunałem Koronnym (rozdz. VI). W ostatnim rozdziale autor omówił związki między hetmanem wielkim a hetmanem polnym oraz kompetencje regimentarzy w Koronie (rozdz. VII).

Analizując genezę urzędu hetmańskiego autor podkreśla, że hetmaństwo koronne ukształtowało się w swej dojrzałej postaci prawie wiek przed nominacją Jana Zamoyskiego na ten urząd. Szczególne znaczenie dla późniejszych dziejów urzędu hetmańskiego miało długoletnie dzierżenie buławy przez Jana Tarnowskiego, o czym świadczy fakt, że nominacja Jana Zamoyskiego jako wzorzec określenia kompetencji hetmana wskazywała uprawnienia zwycięscy spod Obertyna, ponadto kilkakrotnie Zamoyski odwoływał się do czasów Tarnowskiego w celu uzasadnienia władzy buławy . W podsumowaniu genezy urzędu hetmańskiego stwierdza autor, że "hetman dysponujący nielicznym wojskiem stałym, stale rezydujący na kresach, dojrzał do samodzielnego prowadzenia w sprzyjających warunkach polityki wewnętrznej i zagranicznej. Stefan Batory był tym, który takie okoliczności stworzył, zaś Jan Zamoyski i jego następcy potrafili je wykorzystać" . Właśnie w rozdziale drugim omawianej pracy, analizującym zmiany w kompetencjach urzędu hetmańskiego odnajdujemy najwięcej informacji o Janie Zamoyskim i realizowanej przez niego koncepcji funkcjonowania urzędu hetmana. Jak pisze autor: "Stefan Batory podejmując w sierpniu 1581 roku w obozie pod Korońcem decyzję o nadaniu buławy wielkiej koronnej kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu w olbrzymim stopniu wpłynął na historię tego urzędu nie tylko za sprawą osoby nominata, jak ze względu na zapisane w tajnym początkowo przywileju kompetencje urzędu (...)" . Monarcha znacznie rozszerzył dotychczasowe prerogatywy urzędu hetmańskiego m.in. oddając pod jurysdykcję Zamoyskiego obok oddziałów na Rusi, podległych hetmanowi polnemu, także oddziały nadworne wraz z ich dowódcą hetmanem nadwornym Janem Zborowskim. Pod władzą kanclerza znaleźli się także cudzoziemcy na służbie królewskiej. Najważniejszą jednak decyzją było powierzenie urzędu hetmana Janowi Zamoyskiemu dożywotnio. Autor podkreśla za większością autorów opisujących czasy batoriańskie, że "Jan Zamoyski był przynajmniej do czasu "sprawy Zborowskich", najbliższym współpracownikiem politycznym monarchy, czy wręcz "faworytem" królewskim" . P. Gawron stwierdza także, że niewiele wiadomo natomiast, jak po zakończeniu wojen z Moskwą wyglądała współpraca kanclerza Zamoyskiego z królem na niwie wojskowej, szczególnie, że pozostawał jeszcze hetman polny koronny Mikołaj Sieniawski, który nie był już tak ściśle związany z królem i kanclerzem. Kolejnym zagadnieniem sygnalizowanym w tej części monografii jest także zagadnienie łączenia w swoi ręku przez Zamoyskiego dwóch najwyższych po królu urzędów: kanclerza i hetmana wielkiego. Autor akcentuje przede wszystkim niejednoznaczność takiego połączenia, z którego trudno jest precyzyjnie stwierdzić, kiedy i w jakich sprawach, przede wszystkim dyplomatycznych, Zamoyski występował jako kanclerz, a których jako hetman . Trudność precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie pogłębia jeszcze fakt, że i hetman polny Sieniawski posiadał swoje kontakty dyplomatyczne i realizował bliżej nieokreślone działania na pograniczu polsko-tureckim. Jednak obaj hetmani zasadniczo współpracowali z królem Stefanem Batorym zarówno w kwestiach związanych z administrowaniem armią, co szczególnie dotyczy Zamoyskiego, jak i w dyplomacji, gdzie nie widać jaskrawych prób prowadzenia własnej odmiennej od królewskiej polityki zagranicznej czy tworzenia aparatu urzędniczego, który byłby w stanie takie działania prowadzić.

W kolejnym okresie omawianym przez P. Gawrona, zamykającym się w latach 1587-1605, relacje między władzą królewską a hetmanem wielkim koronnym pozostawały w cieniu konfliktu politycznego pomiędzy Zygmuntem III Wazą a Janem Zamoyskim. Szczyt tego konfliktu przypada na rok 1592, kiedy to podczas sejmu inkwizycyjnego Jan Zamoyski otwarcie oskarżył króla o zamiar porzucenia państwa. Złagodzenie tego sporu zaowocowało dekadą współpracy, ale w ostatnich latach życia Jana Zamoyskiego pomiędzy oboma mężami stanu ponownie doszło do waśni.

Początek panowania Zygmunta III wiąże się niewątpliwie z niespotykanym wcześniej powiększeniem kompetencji hetmana. Wobec wojny domowej, zagrożenia ze strony pretendenta do korony arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, na żądanie hetmana Zamoyskiego sejm koronacyjny uchwalił konstytucję "Assekuracya hetmana koronnego", która gwarantowała Zamoyskiemu, że nie będzie pociągany do odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody poczynione przez jego podkomendnych, czyli de facto dawała mu immunitet materialny związany z wykonywaniem obowiązku hetmańskiego. Z drugiej strony monarcha dawał pełnię władzy nad wojskiem Zamoyskiemu przeciwko Maksymilianowi. Sprowadzało się to m.in. do możliwości przekraczania z wojskiem granic Rzeczypospolitej, prowadzenia rokowań, zawierania traktatów z nieprzyjacielem po zasięgnięciu opinii senatorów obecnych w obozie wojskowym oraz uznania za działania samego króla wszelkich posunięć hetmańskich zmierzających do pokonania nieprzyjaciela. W praktyce, więc monarcha przelał tymczasowo na Zamoyskiego niemal całą władzę. Nie napotkało to sprzeciwu ze strony obozu królewskiego. Zamoyski wykorzystał swoje nadzwyczajne uprawnienia, wkroczył na Śląsk i pokonał arcyksięcia Maksymiliana pod Byczyną, rozbijając jego armię i biorąc go do niewoli. Właśnie powyżej wymienione fakty uważa autor opracowania za kluczowe dla kształtowania się koncepcji i poglądu Jana Zamoyskiego na funkcję i prerogatywy urzędu hetmańskiego. Postanowienia z lat 1587-1590 przyznające de facto władzę dyktatorską hetmanowi wielkiemu, stanowiące, co prawda epizod, ale znacząco, również w kontekście prowadzonej przez Zamoyskiego polityki, wpłynęły na model urzędu hetmańskiego . W aspekcie nominacji wojskowych autor podkreśla także to, że Zamoyski "miał niezwykłe szczęście, ponieważ w chwili, kiedy jego wpływ na królewską politykę nominacyjną był największy, większość urzędów wojskowych pozostawała nie obsadzona, a żaden z nominowanych nie zmarł przed śmiercią kanclerza, co znacząco utrudniało uzyskanie wpływu na wojsko" .

Z tego wstępnego przeglądu problemów odnoszących się do osoby Jana Zamoyskiego podniesionych przez autora monografii, istotny i najważniejszy moment dla urzędu hetmańskiego i szeroka dyskusja nad urzędem miała miejsce w latach1587-1590, okresie kulminacyjnym aktywności Jana Zamoyskiego w działaniach politycznych i wojskowych. Niewątpliwie lektura całego, wielowątkowego opracowania autorstwa P. Gawrona skłania do szerokiej refleksji nad postacią hetmana Jana Zamoyskiego.

O wiele więcej inspirujących stwierdzeń i uwag oraz koncepcji znajdujemy w przypadku kolejnej pracy, opublikowanej w 2013 roku, obejmującej okres poprzedzający chronologicznie rozważania omówionej wyżej monografii, albowiem praca prof. Ewy Dubas - Urwanowicz obrazuje zmagania o kształt Rzeczypospolitej wyłaniające się z dziesięciolecia panowania króla Stefana Batorego na tronie polskim w latach 1576-1586 . W opinii autorki okres rządów Stefana Batorego ma charakter przełomowy, "nie tylko dla poznania przyczyn "psucia ustroju" od końca XVI wieku. Ma zasadniczą wagę dla uświadomienia zmian pozycji króla w układzie czynników współtworzących system funkcjonowania władzy w państwie" . Zdaniem prof. E. Dubas- Urwanowicz, w latach 1576-1586 mamy do czynienia z "czterema siłami politycznymi, od których zależały losy państwa - siłami, które miały cel i program działania. Były to: król, szlachta, Jan Zamoyski i ród Zborowskich. Rozmijanie się planów i dążeń tych czterech aktorów sceny politycznej okaże się być trwałą inspiracją głębokiego kryzysu politycznego państwa całego dziesięciolecia, pogłębionego zwłaszcza w przededniu śmierci monarchy i mającego nadejść kolejnego interregnum. Rzutować będzie na procesy i zjawiska obserwowane w przełomowym dla problemów politycznych i ustrojowych okresie walki o tron królewicza Zygmunta Wazy i początku jego panowania jako króla (...)".

W opinii piszącego te słowa istotnym novum wprowadzonym przez autorkę dla analizy tego okresu w historii Rzeczypospolitej jest jednoznaczne wyodrębnienie jako oddzielnej siły politycznej postaci Jana Zamoyskiego. Również istotne dla poszerzenia naszego spojrzenia na osobę twórcy Zamościa są wywołane w opracowaniu problemy badawcze odnoszące się do Jana Zamoyskiego jako trzeciej decydującej siły politycznej w Rzeczypospolitej, obejmujące odpowiedzi na pytania: "Jakie mechanizmy stały za tak błyskotliwą jego karierą? Do czego dążył? Czy miał swój własny program funkcjonowania państwa? Jakie uruchomił metody i formy politycznego działania w celu stworzenia swego (królewskiego?) zaplecza politycznego? Dlaczego został odsunięty od wpływu na bieg wydarzeń w państwie po sejmie 1585 roku? I czy bilans jego politycznej działalności w dziesięcioleciu panowania Stefana Batorego był dla państwa konstruktywny?".

Rozważania nad poszczególnymi problemami wypada rozpocząć od genezy błyskotliwej kariery Jana Zamoyskiego, startującego jak podkreśla autorka z "poziomu średnioszlacheckiego". Niewątpliwie karierę przyspieszyło działanie polityczne przyszłego kanclerza wśród mas szlacheckich, a następnie wykorzystując swoje talenty, wszechstronność wykształcenia oraz determinację i aktywność znalazł się w kręgu ludzi wielce wpływowych. Jego szybka orientacja w zawiłościach polityki wewnętrznej, szczególnie w okresie bezkrólewia, sprawia, że odgrywając rolę "trybuna szlacheckiego" szlacheckiego pierwszym i drugim bezkrólewiu po śmierci Zygmunta Augusta, szybko pojmuje, że Stefan Batory jak król nie będzie monarchą, dla którego izba poselska będzie głównym partnerem w działaniu politycznym. Stąd dostosowuje swoje działania przede wszystkim do programu królewskiego. Program Jana Zamoyskiego w okresie dziesięcioletnich rządów Batorego, prof. E.. Dubas - Urwanowicz formułuje w trzy główne założenia awansu samego Zamoyskiego: "Pierwsze to zbliżenie do monarchy, przez doradzanie mu w najważniejszych sprawach dotyczących funkcjonowania państwa, zdobycie zaufania, nawet kosztem reorientacji politycznej i utraty poparcia mas szlacheckich. Drugie to stworzenie przy pomocy króla zaplecza politycznego dla siebie, a częściowo także dla monarchy. I trzecie - złamanie przeciwników (...)" . Dodatkowym atutem w oczach Batorego było - co podkreśla autorka - to, że Zamoyski był nastawiony antyhabsbursko i nie kojarzono go z żadnym z kręgów elity możnowładczej, która dążyła do zdobycia wpływu na króla.

W odniesieniu do formowania przez Jana Zamoyskiego swojego zaplecza politycznego, w ocenie autorki opracowania, niewątpliwie posiadał on możliwości w tworzeniu grupy protegowanych. Charakter związków Jana Zamoyskiego z królem, zależność monarchy od Jana Zamoyskiego w sferze funkcjonowania państwa w zakresie polityki wewnętrznej, zagranicznej a potem także wojskowej, owocują nie tylko nadaniami królewszczyzn. Kanclerz zdobywa wpływ na nominacje, urzędy i nadania. Tworzy jednak pewien mechanizm, który - w naszej ocenie - sugerować może przysparzanie stronników zarówno królowi jak i kanclerzowi. Polega on na tym: "że najpierw zasługi, potem pośrednictwo jego samego, a potem ewentualnie nadanie " . Z drugiej jednak strony słabością w pozyskiwaniu zwolenników królewskich przez kanclerza były jego cechy charakterologiczne. "Oprócz - jak pisze autorka - widocznej na każdym kroku w okresie batoriańskim arogancji - szczególnie od momentu uzyskania trwałej pozycji w otoczeniu monarchy - cechowała go gwałtowność, zrażająca ludzi z otoczenia królewskiego" . Król zdawał sobie sprawę, że konstrukcja jego zaplecza politycznego osłabiana jest przez działania kanclerza. Jego głębokie zaufanie do Jana Zamoyskiego i wspólnie kreowana przyszłość trwały jednak aż sprawy Zborowskich i do sejmu w 1585 roku . Po tym czasie Jan Zamoyski zostaje odsunięty od dworu.

Prof. Dubas - Urwanowicz dopatruje się przyczyn takiego stanu rzeczy w faktycznie "koniunkturalnym charakterze programu kanclerskiego". Według autorki Zamoyski: "zmieniał poglądy w zależności od tego, co przynosiło mu korzyści. Zadziwia jednak fakt, iż mimo dużych możliwości promocyjnych i protekcyjnych, jakie miał podczas panowania Stefana Batorego, nie przygotował dostatecznie szerokiego i ugruntowanego zaplecza politycznego dla swoich poczynań. Wydaje się, że arogancja, trudny charakter i chęć błyszczenia, typowe dla ludzi "nowych" przeszkadzały mu w zdobyciu prawdziwych przyjaciół politycznych. Największy jednak błąd to fakt, iż tak naprawdę nie miał on samodzielnego, niezależnego od koniunktury, programu funkcjonowania państwa w zmieniającej się sytuacji politycznej Rzeczypospolitej. Nie potrafił przewidzieć niebezpieczeństw, na jakie narażała przyjęta przez Stefana Batorego, Batorego jego daleko idącym poparciem, polityka wzmocnienia władzy monarszej przez odrzucenie współpracy ze szlachtą".

Mimo tej jak się zdaje klęski kanclerza samodzielnego hetmana, w opinii autorki "poczucie możliwości samodzielnego działania i własnej wielkości nie opuści Jana Zamoyskiego także po śmierci Stefana Batorego. Jego możliwości ekonomiczne (...) grono klientów, klientów także zagrożenie państwa wojną domową i powszechny lęk przed królem z rodu Habsburgów, powtórnie na krotko postawia go w centrum wydarzeń w dobie trzeciego interregnum i na początku panowania Zygmunta III Wazy (...)".

Właśnie trzecie z omawianych tutaj opracowań, autorstwa Przemysława Piotra Szpaczyńskiego, opublikowane tak jak wyżej wymienione, w 2013 roku, poświęcone mocarstwowym dążeniom Zygmunta III w latach 1587-1618, w znacznej części omawia także osobę hetmana i kanclerza Jana Zamoyskiego . Przypomina i rozwija wiele interesujących wątków z działań Jana Zamoyskiego na polu polityki zagranicznej. W pierwszej kolejności autor zajmuje się kontekstem historiograficznym zagadnienia polityki zagranicznej Zygmunta III, koncentrując uwagę na najnowszych studiach poświęconych temu zagadnieniu. W tym kontekście obecna jest również osoba Jana Zamoyskiego. P.P. Szpaczyński omawia i w wielu miejscach opracowania podpiera się uwagami Waltera Leitsch`a, historyka austriackiego, badającego zarówno panowanie Zygmunta III, jego otoczenie dworskie, jak też badacza analizującego rolę Jana Zamoyskiego w okresie panowania pierwszego króla Polski z dynastii Wazów, szczególnie w kontekście inkorporacji szwedzkiej części Estonii do Rzeczypospolitej w rywalizacji między królem a hetmanem Zamoyskim.

Kolejnymi zagadnieniami podjętymi przez autora, a odnoszącymi się do osoby Jana Zamoyskiego, są kwestie relacji z Habsburgami i roli hetmana jako przywódcy "stronnictwa antyhabsburskiego" w Rzeczypospolitej w przebiegu i genezie elekcji na tron po okresie bezkrólewia. Autor przedstawia postawę Zamoyskiego po elekcji Zygmunta III i konfrontuje ja z postawą hetmana po pokonaniu pretendenta do tronu arcyksięcia Maksymiliana w sławnej bitwie pod Byczyną w 1588 roku. Przedstawia również zabiegi dyplomatyczne hetmana w tym czasie. Kolejnymi ważnymi problemami podjętymi w odniesieniu do Jana Zamoyskiego stają się: rola hetmana na sejmie walnym koronnym w 1590 roku także kontekście potencjalnego zagrożenia wojną z Turcją oraz protesty i działania hetmańskie skierowane przeciwko małżeństwu Zygmunta III z przedstawicielką dynastii habsburskiej . Generalnie, jak podsumowuje autor, "celem monografii jest ukazania mocarstwowych dążeń króla Zygmunta III w latach 1587-1618, który od początku swego panowania w królestwie Jagiellonów zmierzał do podporządkowania Rosji w sojuszu polsko-litewskiej Rzeczypospolitej ze Szwecją-Finlandią (...) Dążenia Zygmunta III do utworzenia mocarstwa po przejęciu przezeń schedy po Jagiellonach określiły jego politykę wobec Habsburgów, którzy również przejawiali tendencje imperialistyczne wobec państwa carów (...)" . W powyższym kontekście zasadnicza rola w przeciwstawieniu się takiej polityce monarchy przypadła Janowi Zamoyskiemu. Jak bowiem konkluduje autor: "w rzeczywistości Jan Zamoyski nie chciał popierać dążeń Zygmunta III do wojny Rzeczypospolitej z państwem carów w sojuszu ze Szwecją, bo tym razem korzyści z podporządkowania Moskwy w przeciwieństwie do tych, jakie miało dać planowane niegdyś podobne przedsięwzięcie Stefana Batorego, będące etapem na drodze do wystąpienia przeciw Turcji, niczego nie przyniosłyby kanclerzowi. Jego prywatne interesy były wszak związane z południowymi granicami Rzeczypospolitej. Wszechwładny minister usiłował przenieść tam punkt ciężkości polityki zagranicznej i koncentrując się przede wszystkim na rzekomym niebezpieczeństwie tureckim, domagał się godzącego w unię ze Szwecją przedłużania rozejmu z państwem carów. Kanclerz Zamoyski miał własną wizję imperializmu i kierunku ekspansji państwa polsko-litewskiego, całkowicie różną od dążeń Zygmunta III. Snuł plany podboju księstw naddunajskich i wyzwolenia opanowanego przez Turków w 1453 roku Konstantynopola. Szwecja - jak sam przyznawał - nie obchodziła go, a z Rosją opowiadał się za utrzymaniem status quo, łudząc króla nadzieją na schedę po Rurykowiczach po śmierci Fiodora Fiodora oraz unią na warunkach Rzeczypospolitej, którą miałyby pokojowo zaaprobować Moskwa".

Wszystkie omawiane prace stanowią niewątpliwie najnowszy głos w dyskusji historyków zajmujących się dziejami Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku, uwzględniają nowy zasób źródeł nie w pełni dotychczas wykorzystany oraz proponujących nowe, bardziej wnikliwe interpretacje faktów i zjawisk, z którymi mamy do czynienia w Rzeczypospolitej tego czasu. Ważne jest także, że we w tej wnikliwej analizie, niekiedy również w opiniach odbiegających od potocznie przyjętych, czy obecnych w dotychczasowej historiografii, poczesne miejsce przypada osobie hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, jednej z największych osobowości o wymiarze europejskim przełomu XVI i XVII wieku. Postaci traktowanej z jednej strony, jako postaci wzorcowej w działaniach politycznych szerokich gospodarczych o szerokich horyzontach i ambicjach, a z drugiej jako przykładu człowieka sukcesu o błyskotliwej i szybkiej karierze na polu publicznym, jednak o niespełnionych do końca nadziejach i wielkich zamysłach polityczno - dyplomatycznych ugruntowujących władzę kanclerza, a może nawet wynoszących go na tron Rzeczypospolitej. Wszystkie te trzy obszerne prace zasługują na wnikliwą lekturę wszystkich zainteresowanych osobą Jana Zamoyskiego i jego aktywnością publiczną. Lektura ta w naszej opinii, niewątpliwie może pobudzić także do szerszych refleksji nad meandrami polityki wewnętrznej i zewnętrznej Rzeczypospolitej w okresie świetności.

Przemysław Gawron, Hetman Koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646, Warszawa 2010 (Neriton),

Ewa Dubas-Urwanowicz, O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys polityczny w państwie w latach 1576-1586, Warszawa 2013 (DiG)

Przemysław Piotr Szpaczyński, Mocarstwowe dążenia Zygmunta III w latach 1587-1618, Kraków 2013 (Universitas)