W sobotę obchodzony jest dzień Polskiego Państwa Podziemnego

Za symboliczny początek Polskiego Państwa Podziemnego uważane jest powołanie Służby Zwycięstwu Polski. Stało się to 27 września 1939 r., czyli jeszcze w momencie, gdy Wojsko Polskie toczyło ostatnie walki Z Wehrmachtem.

W sobotę, 27 września, przypada dzień Polskiego Państwa Podziemnego. Został ustanowiony w 1998 r. przez Sejm dla upamiętnienia największej takiej struktury w okupowanej Europie, z siłami zbrojnymi, rządem, parlamentem i wymiarem sprawiedliwości.

Na bazie Służby Zwycięstwu Polski powstały później Związek Walki Zbrojnej, a następnie Armia Krajowa.?

Od początku podlegały one przebywającym wtedy na emigracji legalnym (i uznawanym przez mocarstwa zachodnie, zaś w latach 1941-1943 również przez ZSRR) władzom RP: prezydentowi, rządowi i Naczelnemu Wodzowi.

Na emigracji powstał również parlament, złożony z reprezentantów głównych sił politycznych sprzed września 1939 r.: Stronnictwa Ludowego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Narodowego oraz Stronnictwa Pracy. Wyłączeni z rządu byli komuniści (uważani za agenturę Moskwy) i sanacja, obarczana odpowiedzialnością za klęskę wrześniową. W latach 1940-1943 ten parlament funkcjonował jako Polityczny Komitet Porozumiewawczy, od 1943 do 1944 r. - Krajowa Rada Polityczna, zaś od 1944 r. do końca wojny - Rada Jedności Narodowej.

W imieniu emigracyjnych władz na okupowanych terenach (także na tych zagarniętych przez ZSRR) działał Delegat Rządu na Kraj. Kierował zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej - Delegaturą Rządu na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach. Delegatura składała się z 18 departamentów, m.in. Spraw Wewnętrznych, Informacji i Prasy, Pracy i Opieki Społecznej oraz Oświaty i Kultury.

W 1940 na stanowisko Delegata Rządu na Kraj premier Władysław Sikorski wysłał gen. Jana Skorobohatego-Jakubowskiego. Potem to stanowisko zajmowali Cyryl Ratajski (były prezydent Poznania), działacz Stronnictwa Ludowego Jan Piekałkiewicz (w 1943 r. aresztowany i zamordowany przez Gestapo), Jan Stanisław Jankowski (w 1945 r. podstępnie aresztowany przez NKWD i skazany w Moskwie w tzw. procesie szesnastu), Stefan Korboński (również aresztowany przez NKWD) i przez trzy dni (do rozwiązania Delegatury) - Jerzy Braun.

Wymiarem sprawiedliwości zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej (oddzielny organ Delegatury) wraz z Cywilnymi Sądami Specjalnymi i Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa (podziemna policja). Sądzono za kolaborację z okupantem i wymierzano kary, od bojkotu, chłosty, kontrybucji aż po wyroki śmierci. Wydawano także wyroki za przestępstwa pospolite.

Przy Delegaturze Rządu na Kraj działała Rada Pomocy Żydom "Żegota".

Do osiągnięć Polskiego Państwa Podziemnego należało zorganizowanie tajnego nauczania. Największym jego ośrodkiem była Warszawa, gdzie w tej formie (najczęściej w prywatnych mieszkaniach) kształciło się 4,5 tys. studentów. Tajne nauczanie akademickie odbywało się też m.in. w Krakowie, Wilnie, Lwowie, Częstochowie i Kielcach. Dyplomy tajnych studiów uzyskało 6,5 tys. osób.

W podziemnych drukarniach wydawano prasę informacyjno-polityczną, publicystykę, dzieła literackie oraz podręczniki. Organizowano także konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne, wieczory autorskie i wykłady naukowe.

W działalności opiekuńczej (stypendia, zapomogi, organizowanie posiłków dla potrzebujących, zwłaszcza dzieci i młodzieży) częściowo korzystano z pomocy jawnie działających organizacji, takich jak Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza.

W ramach struktur Podziemnego Państwa podejmowano działania wybiegające poza czas wojny, prowadząc m.in. studia dotyczące rozwoju i rozbudowy Polski po odzyskaniu niepodległości.

W Armii Krajowej, siłach zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, w szczytowym momencie (latem 1944 r.) służyło ok. 380 tys. żołnierzy i oficerów.

Kadra AK rekrutowała się z przedwojennych oficerów i podoficerów Wojska Polskiego, absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także z tzw. cichociemnych, czyli żołnierzy polskich szkolonych w Wielkiej Brytanii do zadań specjalnych (dywersji, sabotażu, wywiadu, łączności, prowadzenia działań partyzanckich) i przerzucanych drogą lotniczą do okupowanej Polski.

Od 1943 r. w jednostkach podporządkowanych Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, od 1944 r. - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.

Do walki bieżącej powołano w 1940 r. Związek Odwetu, a poza granicami Rzeczpospolitej, na zapleczu frontu wschodniego, utworzono w 1941 r. organizację dywersyjną Wachlarz. W końcu 1942 r. z połączenia tych formacji powstało Kierownictwo Dywersji - Kedyw.

Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji. AK w broń i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych była również zaopatrywana dzięki zrzutom lotniczym dokonywanym przez zachodnich sojuszników.

W powiązaniu z AK działała podziemna organizacja Związku Harcerstwa Polskiego - Szare Szeregi, której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo, zasilali oddziały dywersyjne Kedywu.

AK realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje małego sabotażu, akcje sabotażowo-dywersyjne, bojowe, a także bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów.

Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie stanowiące kluczowy element akcji "Burza".

19 stycznia 1945 r., wobec błyskawicznych postępów wielkiej ofensywy Armii Czerwonej, dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Polski przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali aresztowani przez NKWD. 21 czerwca 1945 r. Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR w Moskwie skazało ich - jak głosiło uzasadnienie - za działania przeciwko Armii Czerwonej i Związkowi Radzieckiemu oraz współpracę z Niemcami.

Trzech spośród skazanych w procesie zmarło w sowieckich więzieniach: ostatni dowódca AK gen. Leopold Okulicki, wicepremier i delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski oraz Stanisław Jasiukowicz, członek Rady Ministrów na Kraj ze Stronnictwa Narodowego.

1 lipca 1945 r. Rada Jedności Narodowej ogłosiła przesłanie Polskiego Państwa Podziemnego, nazywane Testamentem Polski Walczącej, mówiące o Polsce wolnej, sprawiedliwej i demokratycznej. (PAP)

jkrz/ aszw/